Sjeverna Makedonija i Crna Gora spadaju među države koje su sredinom prošle decenije, kroz inicijativu Pojas i put, ugovorile značajne infrastrukturne projekte finasirane kreditima kineske državne Eksport-import banke (Eksim banka) i u realizaciji građevinskih kompanija iz Kine. Riječ je o dva autoputa u Sjevernoj Makedoniji (Kičevo-Ohrid i Miladinovac –Štip) i jednoj dionici autoputa kroz Crnu Goru (Smokovac-Mateševo).
Deceniju kasnije, još se govori o problemima koje su donijeli ti poslovi vrijedni više od 900 miliona (tadašnjih) dolara za svaku od dvije zemlje, ponaosob.
Posao u Sjevernoj Makedoniji još nije u potpunosti završen, a vlasti i dalje kriju ugovore o finansiranju “kineskih” autoputeva.
Dionica u Crnoj Gori koristi se već dvije godine, ali se još ne zna konačna cijena njene izgradnje. Pošto investitor (država) i izvođač (China Road and Bridge Corporation – CRBC) još nijesu riješili međusobna sporenja koja su ih pratila od samog početka posla. Ali ih, još uvijek, nijesu iznijeli ni pred ugovoreni Arbitražni sud Trgovinske komore u Cirihu.
Iako je otvorena za saobraćaj 13. jula 2022, sa tri godine i dva mjeseca zakašnjenja u odnosu na prvi ugovoreni rok, dionica Smokovac – Mateševo (autoput Princeza Ksenija) tek ove godine je dobila upotrebnu dozvolu. Tu informaciju dobili smo iz JP Monteput, kome je država povjerila upravljanje autoputem. “To podrazumijeva da nema tehničkih nedostataka koji utiču na sigurnost i funkcionalnost objekta. U toku probnog rada otklonjeni su uočeni nedostaci, a izvršena su funkcionalna ispitivanja od strane izvođača radova u saradnji sa nadzornim organom i investitorom”, ističu u Monteputu. O eventualnim penalima jedne ili druge strane zbog evidentiranih propusta i višegodišnjeg kašnjenja u realizaciji projekta – ni riječi. Ni od njih ni iz Vlade. A govori se o ozbiljnom novcu.
Uoči otvaranja autoputa 2022, Ines Mrdović iz NVO Akcija za socijalnu pravdu, prethodno angažovana u Odjeljenju za borbu protiv korupcije pri Ministarstvu kapitalnih investicija, saopštila je da CRBC od Crne Gore, u više zahtijeva, potražuje preko 190 miliona eura na ime naknade štete i izgubljene dobiti zbog netačnih geoloških podataka iz Idejnog projekta (Kinezi su na osnovu njih radili Glavni projekat), smanjenog intenziteta radova tokom pandemije korona virusa, kašnjenja Monteputa u nabavci opreme bez koje autoput nije mogao biti otvoren za saobraćaj.
Na drugoj strani, Crna lista Poreske uprave Crne Gore pokazuje da je na kraju prošle godine CRBC bio drugi po veličini poreski dužnik u državi sa neizmirenim obavezama od 11,2 miliona eura. Nezvanično saznajemo da se većina tih potraživanja (oko devet miliona) odnosila na akcize i PDV za naftne derivate – dizel gorivo i mazut za proizvodnju asfalta – za koje izvođač i podizvođači nijesu dokazali da su utrošeni tokom radova na autoputu. Manji dio duga, oko dva miliona, navodno se odnosi na neuplaćene poreze i doprinose za plate dijela angažovanih domaćih i kineskih radnika.
„Nije poznato kakav je epilog odštetnih zahtjeva CRBC. Ni crnogorska, niti kineska strana nijesu o njima javno govorili, tako da nije poznato da li su povučena, međusobno sravnjenja, zatvorena“, kaže Ines Mrdović. „U ovom mjesecu, a imajući u vidu da ističe dvogodišnji rok u kojem je CRBC bio dužan da koriguje propuste, kineska kompanija bi trebalo da izda finalnu fakturu za projektovanje i gradnju autoputa. To bi trebalo da konačno pokaže koliko su koštali građevinski radovi, pa ukoliko je bilo priznatih potraživanja onda bi se to moralo reflektovati kroz fakturu. U svakom slučaju, građani bi konačno morali da znaju koliko je koštao ovaj dio autoputa, makar kada je građevinski dio u pitanju.“
Slična priča i u Skoplju: U skladu sa članom 18. usvojenog zakona iz 2013. godine o izgradnji autoputa Kičevo-Ohrid, predviđeno je da, ukoliko izvođač Sinohidro ne završi građevinske radove u ugovorenom roku, dužan je da po danu kašnjenja plaća kazne u iznosu od 0,03 od ukupne cijene ugovora o građenju, a najviše do 10 odsto od ukupne vrijednosti ugovora. Međutim, JP za državne puteve nije pokrenulo naplatu penala, ne obrazlažući razloge za ovaj korak.
„Prema ugovoru o izgradnji zaključenim sa izvođačem radova u vezi sa ovim pitanjem u svim aneksima osnovnog ugovora, investitor i izvođač su se sporazumno odricali svojih potraživanja u skladu sa tačkom 20.1. i 2.5. Opštih uslova ugovora“, kratko je saopšteno iz makedonskog Javnog preduzeća za državne puteve.
NI “T” OD TRANSPARENTNOSTI
Vratimo se na početak. Javno preduzeće za državne puteve (JPDP) više od tri mjeseca ignoriše makedonski Zakon o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja (Zakon o SPI), koji garantuje pravo novinara i javnosti da saznaju pod kojim uslovima su vlasti uzele sredstva od Kine za izgradnju autoputeva Kičevo-Ohrid i Miladinovci-Štip. Zahtjev za pristup (uvid) ugovorima o zajmu između Državnog preduzeća za puteve i Eksim banke poslali smo 13. marta 2024. godine, ali nismo dobili pozitivan odgovor do trenutka objavljivanja ovog teksta.
Uputili smo dvije žalbe Agenciji za zaštitu prava na slobodan pristup informacijama od javnog značaja. Ona je u oba navrata donijela rješenje kojim uvažava podnijete pritužbe i obavezuje JPDP da dostavi tražene ugovore. Umjesto da objavi Ugovor, JPDP nas je u odgovoru od 1. aprila obavijestilo da su ugovori o kreditu sa Eskim bankom zaključeni na osnovu Zakona o realizacija infrastrukturnih projekata za izgradnju puteva Miladinovci-Štip i Kičevo-Ohrid i Zakona o garancijama koje je država dala po obavezama iz Ugovora o kreditu za realizaciju tih projekata. Ove zakone usvojila je Skupština RSM oktobra 2013. godine i novembra 2019. godine.
“Ugovori su javno dostupni“, glasi odgovor koji smo 1. aprila dobili od JP za državne puteve. Provjerom u izdanjima Službenog glasnika, vidi se da su objavljeni samo ugovori sa izvođačem radova, kineskom državnom kompanijom Sinohidro, ali ne i oni sa Eksim bankom.
„Uvidom u Pritužbu i raspoloživu dokumentaciju, Agencija je utvrdila da Nosilac informacija nije postupio u skladu sa odredbama Zakona… U konkretnom slučaju, Nosilac informacije donio je Rješenje kojim odobrava Zahtjev podnosiocu, ali mu nije omogućio pristup traženoj informaciji“, navodi se u rješenju Agencije od 29. aprila nakon što smo podnijeli prvu tužbu protiv Javnog preduzeća za državne puteve.
I pored ove odluke Agencije, JPDP u svom odgovoru od 20. maja navodi da su ugovori o kreditu zaključenim sa kineskom Eksim bankom tajna. „Prema članu 8. tač. 8.4. i 8.7. Ugovora o zajmu treća lica ne mogu imati pristup Ugovorima o zajmu.“
To, praktično, znači da se Javno preduzeće za državne puteve obavezalo da neće objelodaniti ugovore bez prethodne saglasnosti zajmodavca, kineske državne banke. Tako je javnost spriječena da se upozna sa detaljima kreditnog aranžmana, iako će novac biti vraćen sredstvima iz makedonskog državnog budžeta.
Nakon ovakvog odgovora, uputili smo drugu žalbu Agenciji, koja je ponovo donijela rješenje kojim se obavezuje JPDP da dostavi ugovore sa Eksim bankom. U Odluci Agencije od 3. juna otkrivaju se novi detalji potpisanih ugovora o kreditu.
Naime, u odgovoru koji je JPDP dostavilo Agenciji navodi se da se makedonski zakoni, pa i Zakon o SPI, ne primjenjuju u slučaju ugovora za kredite kojima se grade autoputevi Kičevo-Ohrid i Miladinovci-Štip. „Prava i obaveze ugovornih strana se uređuju i tumače u skladu sa zakonima Kine, a ne u skladu sa važećim zakonima naše zemlje“, stoji u odgovoru JPDP.
Suprotno ovom obrazloženju, Agencija ukazuje da opšte odredbe ugovora o kreditu sa stranom bankom ne mogu biti izuzetak od slobodnog pristupa informacijama od javnog značaja.
„U ovom slučaju ne govorimo o izuzetku od slobodnog pristupa informacijama javnog karaktera, već o obavezi informisanja javnosti o poslovanju nosioca informacija, odnosno o traženim dokumentima koji proizilaze iz organizacije, troškova poslovanja i načina korišćenja javnih dobara. Takođe, javni karakter tražene informacije se ogleda u činjenici da se tražena informacija odnosi na uzimanje kredita koji se vraća iz sredstava budžeta RSM, koji se finansira sredstvima građana, poreskih obveznika”, navodi se u Odluci Agencije.
I pored toga što Agencija jasno navodi da traženi ugovori o kreditu potpisani sa Eksim bankom spadaju u kategoriju informacija od javnog interesa, JPDP nije dostavila tražena dokumenta.
ŠTA KRIJU UGOVORI O KREDITU SA KINEZIMA?
Kada smo od ranije poznate djelove ugovora o makedonskim kreditima za gradnju autoputeva dobijenim od Eksim banke (objavljeni u Službenom glasniku) i ono što smo saznali iz gore navedene prepiske sa JPDP uporedili sa Ugovorom koji je Crna Gora potpisala sa istom bankom, u istu svrhu i približno u isto vrijeme, došli smo do zaključka da bi oni mogli biti veoma slični. Ako ne i identični. (Ugovor je dostupan na linku).
Crnogorski i makedonski sporazumi o kreditima iz Kine gotovo su identični u pogledu iznosa, kamatnih stopa i uslova otplate. Iznos kreditnog aranžmana za autoput u Crnoj Gori bio je 944 miliona dolara. Makedonske vlasti pozajmile su ukupno 963 milona američkih dolara, u dva navrata. To je kao ukupan iznos navedeno u zakonima kojima država Sjeverna Makedonija garantuje izvršenje obaveza po ugovorima o kreditu Eksim banke.
Treba napomenuti da nisu povučena i utrošena sva sredstva predviđena kreditima. Najviše zbog toga što se stalno odlaže rok za završetak autoputa Kičevo-Ohrid. Umjesto da bude završen 2018. godine, posle šest aneksa sporazuma izglasanih u Skupštini RSM, rok za završetak građevinskih radova je produžen do 31. decembra 2026. godine.
U Službenom glasniku RSM (brojevi 149 od 2013. i 244 od 2019.) navedeno je da je rok otplate kredita 20 godina, sa grejs periodom od pet godina, a kamatna stopa je fiksna i iznosi dva odsto godišnje. Kredit će se otplaćivati u 30 jednakih polugodišnjih rata – 21. januara i 21. jula (za vraćanje početnog kredita iz 2013. godine), odnosno, do 20. aprila i 20. oktobra (za dodatna sredstva pozajmljena za autoput Kičevo-Ohrid 2019. godine).
Datumi 21. januar i 21. jul za otplatu rata su identični u crnogorskom ugovoru o kreditu potpisanom 2014. godine. Baš kao i kamata, rok otplate i provizije: jednokratna nakon zaključenja kredita (0,25 odsto) i ona koja se godišnje plaćala na neiskorišćena sredstva (takođe 0,25 odsto). Jedina poznata razlika između ovih kredita je u ugovorenom grejs periodu. U Sjevernoj Makedoniji to je bilo 60 mjeseci (pet godina) a u Crnoj Gori 72 mjeseca (šest godina). I pored toga, vraćanje kredita započelo je prije završetka finansiranih radova. I u jednoj i u drugoj zemlji.
“Bilo koji spor koji nastane iz ili u vezi sa ovim Ugovorom biće razriješen putem prijateljskih konsultacija”, piše u članu 8.5 Ugovora o kreditu koji su potpisale Vlada Crne Gore (Ministarstvo finansija) i Eksport-import banka Kine. “Ukoliko se rješenje ne može postići putem tih konsultacija, svaka strana će imati pravo da preda taj spor na arbitražu Međunarodnoj privrednoj i trgovinskoj arbitražnoj komisiji Kine (CIETAC). Arbitraža će se sprovesti u skladu sa arbitražnim pravilima CIETAC-a koja su na snazi u vrijeme predaje na arbitražu. Arbitražna odluka će biti konačna i obavezujuća za obije strane. Mjesto arbitraže biće Peking.”
Na upit o arbitraži u slučaju spora oko kredita iz Eksim banke, iz makedonskog JP za državne puteve dobili smo, 30. aprila, kratak odgovor: „U slučaju spora, postupak će se voditi u Pekingu.“
Podudarnosti ima još. U obimnoj prepisci oko zahtjeva za slobodan pristup informacijama javne prirode, makedonsko JPDP otkrilo je da se tačkama 8.4 i 8.7 ugovora o kreditu sa Eksim bankom propisuje da treća lica možda neće imati pristup ovim dokumenti.
Provjerili smo iste članove u Ugovoru o crnogorskom kreditu. U tački 8.4 piše: „Ovaj ugovor, kao i prava i obaveze iz ovog Ugovora, regulišu se i tumače u skladu sa zakonima Kine“. Pored toga, tačka 8.7 kaže: “Zajmoprimac će sve rokove, uslove i standard naknada po ovom Ugovoru ili u vezi sa ovim Ugovorom držati u strogoj povjerljivosti. Bez prethodne pismene saglasnosti Zajmodavca, Zajmoprimac neće objelodanjivati bilo koju informaciju po ovom Ugovoru ili u vezi sa ovim Ugovorom bilo kojoj trećoj strani ukoliko to nije predviđeno primjenjivim zakonom.”
Za makedonsku javnost bilo bi jako važno da sazna da li uočena podudarnost postoji i kod stavke koja predviđa da će se “…robe, tehnologije i usluge…” neophodne za realizaciju finansiranog projekta nabavljati u Kini (član 2.5 crnogorskog Ugovora o kreditu). Baš kao i u poglavljima koje se tiču Garancija zajmoprimca, Specijalnih obaveza ugovornih strana i slučajeva neizvršenja obaveza. Ukratko, tu se navodi načini na koje zajmodavac može prinudno naplatiti svoja potraživanja ali i razlozi za obustavi isplate (preostalog dijela) kredita i prijevremenu naplatu iskorišćenog novca.
“Izvršavanje obaveza Zajmoprimca po ovom Ugovoru će činiti komercijalne radnje”, navodi se u članu 5.5 Ugovora. “Ni Zajmoprimac niti bilo koja njegova imovina, osim imovine koja se odnosi na diplomatsko-konzularna predstavništva i vojne imovine, nemaju pravo na imunitet po osnovu suvereniteta ili na drugi način od arbitraže, tužbe, izvršenja ili drugih pravnih procesa po osnovu njegovih obaveza po ovom Ugovoru, u zavisnosti od slučaja, u bilo kojoj jurisdikciji”.
To znači da, ukoliko crnogorska država u nekom trenutku ne bude u mogućnosti da u ugovorenom roku servisira kredit Eksim banke, Kina može pravnim putem da preuzme u posjed, po svom izboru, ključni energetski objekat, luku, željezničku ili putnu infrastrukturu, rudno bogatstvo… Vjerovatno je da isto važi i za Sjevernu Makedoniju. A situacije da Kina preuzima ključnu infrastrukturu država koje je finansirala kroz Pojas i put već su se dešavale.
U crnogorskom ugovoru o zajmu navodi se da kada dođe do promjene zakona ili državne politike u zemlji koja uzima kredit ili zemlji koja daje zajam, “što onemogućava ispunjavanje obaveza iz ugovora”, kineska banka može pismeno obavijestiti da raskida plaćanje aranžmana i/ili da proglasi trenutno dospjelim cjelokupnu glavnicu i obračunate kamate po osnovu ugovora. Bez dodatnih zahtjeva, obavještenja ili drugih formalnosti.
To su samo neke od potencijalnih “mina” Ugovora. Polazeći od ovakvih alarmantnih članova crnogorskog Ugovora, pitali smo JP za državne puteve da li u potpisanim ugovorima o zajmu za izgradnju autoputa Kičevo-Ohrid i Miladinovci-Štip postoje isti ili slični članovi. Odgovor nijesmo dobili, iako smo pitanja postavljali više od mjesec i po dana prije pisanja novinarske priče.
“Kamata od dva odsto je predstavljala povoljnost za investicione projekte u zemljama u razvoju, ali ona je imala svoju cijenu u ugovornom uslovljavljanju”, ocijenila je Mila Kasalica, ekonomska analitičarka i nekadašnja sekretarka u Ministartvu finansija Crne Gore. “Iako, na nivou ugovorne norme, neke odredbe Ugovora formiraju značajni rizik u realizaciji zajma, mogu se konstruktivno prihvatiti kao mjera opezna u planiranju i izvršenju ugovora. Stoga, ne moraju biti razlog za paniku. Ali moraju biti predmet visoke pažnje i maksimalno promišljenog pristupa prema kontroli ugovorenih investicija. To zahtijeva implementaciju standarda kontrole koji će van svake sumnje obezbijediti održivu i sistemsku a pravno, ekonomski i građevinski neospornu bazu podataka: brojki, izvještaja i dokumenata koji ne smiju biti predmet tajnovitosti javne administracije”.
A dostupnost podataka i kontrola bile su upravo “karika koja nedostaje” u realizaciji projekata izgradnje kineskih autoputeva u Sjevernoj Makedoniji i Crnoj Gori.
OTPLATA KINESKOG DUGA
Povodom visine duga Sjeverne Makedonije prema Kini za autoputeve, Ministarstvo finansija obavještava da na dan 31. marta 2024. godine dug Eksim banci iznosi 481,09 miliona eura. Od toga se Kini duguje 132,04 miliona eura za izgrađeni autoput Miladinovci-Štip, dok je za autoput Kičevo-Ohrid stvoren dug od 349,05 miliona eura.
Ukupan spoljni dug Sjeverne Makedonije prema Kini iznosi 8,7 odsto ukupnog spoljnog javnog duga i 3 odsto bruto domaćeg proizvoda (BDP) Makedonije, navodi se u istraživanju „Nadaj se najboljem, pripremi se za najgore: da li je R. Severna Makedonija podložna ekonomskom pritisku Narodne Republike Kine“ koju su u proljeće 2024. objavili autori Ana Krstinovska, Zlatko Simonovski i Aleksandra Davitkovska-Spasovska.
Međutim, isplata makedonskog duga Kini za autoputeve Kičevo-Ohrid i Miladinovci-Štip nije bez problema. JPDP imalo je problem sa plaćanjem rata, nakon čega je aktivirana državna bankarska garancija, a potrebna sredstva uplatilo je Ministarstvo finansija. Ovo se navodi u Završnom izveštaju DRI o reviziji finansijskih izveštaja i reviziji usaglašenosti za 2022. godinu JP za državne puteve iz februara 2024. Godine. Po tom Izvještaju ukupne obaveze JP za državne puteve prema Ministarstvo finansija na kraju 2022. godine iznosile su preko 76,6 miliona eura.
O problemu sa otplatom rata makedonskog duga kineskoj banci pitali smo Ministarstvo finansija i JPDP. U Javnom preduzeću za državne puteve objašnjavaju da je Ministarstvo finansija uplaćivalo dio rata Kini u periodu pandemije covid-19 i tokom kriznog perioda, ali su za svaku ratu koju je Ministarstvo uplatilo zaključeni ugovori o reprogramu duga, nakon čega JPDP plaća mjesečne rate Ministarstvu finansija. Iz Ministarstva finansija nismo dobili odgovor na pitanje.
Za razliku od Sjeverne Makedonije, gdje vlasti ovo pitanje drže podalje od očiju javnosti, vraćanje rata Kini proizvelo je veliku debatu u Crnoj Gori koja je povremeno dobijala međunarodni karakter.
Tadašnji potpredsjednik crnogorske vlade Dritan Abazović izjavio je u Evropskom parlamentu, u martu 2021, da bi EU trebala pomoći Crnoj Gori da otplati “milijardu eura” kredita Eksim banci koji je uzela za izgradnju dionice autoputa (to nije jedini kreditni aranžman između te kineske banke i Crne Gore, odnosno njenih državnih preduzeća). Taj kredit je omča o vratu državi zbog koga joj prijeti dužničko ropstvo, izjavio je Abazović tražeći pomoć “da se smanji uticaj Kine u Crnoj Gori”, dok su mnogi u Podgorici ocijenili da je “malo preuveličao problem”.
“Obratio sam se finansijskim institucijama EU da razmisle o modelima pomoći Crnoj Gori, kako bi suzbili svaki nezdravi strani utjecaj i doveli ga na razumnu mjeru”, pojasnio je naknadno Abazović odgovarajući na poslanička pitanja.
Iz EU su odgovorili da oni nemaju praksu vraćanja dugova svojih partnera, a o crnogorskom/Abazovićevom zahtjevu oglasio se i predsjednik Srbije Aleksandar Vučić, jedan od ključnih promotera širenja kineskog uticaja u ovom dijelu Evrope: “Zamislite da mi gradimo puteve i zamolimo Kineze da nam dođu, urade najbrže moguće put i da nam daju pare i ljude da se sve to završi. I oni to onda sve urade, a ja kažem da oni tako koriste svoj uticaj. Nije banka kriva kada vam da kredit, to ste sami izabrali. Što ste uopšte tražili kredit od Kine?” zapitao je Vučić kolege iz Crne Gore.
Uglavnom, priča je utihnula nakon što je Crna Gora, štiteći se od tzv. valutnog rizika zbog promjena kursa euro-dolar, sklopila hedžing aranžman sa četiri velike međunarodne banke. Taj aranžman je istekao u proljeće prošle godine a Crna Gora je iz njega izašla uz značajnu finansijsku dobit. Zato je početkom godine zaključen novi ugovor koji će trajati do 2035. godine, odnosno isplate poslednje rate Eksim banci.
Prema podacima Ministartsva finansija, nakon plaćanja šeste (januarske) rate Eksim banci, do sada je za otplatu tog kredita isplaćeno 290 miliona eura. Od toga se na glavnicu odnosu 190,5 miliona dolara, a na otplatu rata kamate 99,4 miliona dolara. “Kredit sa Eksim bankom zaključen je na iznos od 944 miliona dolara, od čega su iskorišćena sredstva u iznosu od 911,74 miliona dolara. Stanje duga na dan 25. januar 2024. godine iznosi 721,28 miliona dolara, odnosno 663,55 miliona eura”, saopštili su zimus iz Ministarstva finansija.
Inače, nove rate crnogorskog i makedonskog kredita dospijevaju za plaćanje ubrzo po objavljivanju ovog teksta – 21. jula.
Valbona Zeneli u analizi „Kineski uticaj na Zapadnom Balkanu i njegov uticaj na proces integracije regiona u EU” upozorava da kineski brzi novac u zemljama Balkana djeluje kao lak način da lideri zadrže vlast, dodajući da se kineski ugovori o zajmu dodjeljuju direktno kineskim državnim preduzećima u tajnim ugovorima, bez raspisivanja međunarodnih tendera.
„Što više zemlje pozajmljuju od Kine, veći su rizici da bi Peking mogao da pokuša da ponovo pregovara o kreditima u zamjenu za unaprjeđenje svojih diplomatskih i političkih ciljeva, ne isključujući moguće zapljene imovine, što je potvrđeno i kod drugih zemalja uključenih u Inicijativu Pojas i put”, upozorava Zeneli u svom istraživanju.
Makedonski analitičar Zoran Nečev sa Instituta za demokratiju Societas Civilis je 2020. godine, zajedno sa Ivanom Nikolovskim, napravio istraživanje „Uronjen u ćorsokak: pogrešna vjera u kineski korozivni kapital za izgradnju autoputeva u Sjevernoj Makedoniji“. Iz današnje perspektive Zoran Nečev postavlja pitanje da li je ekonomska isplativost izgradnje autoputeva glavni cilj kineskih kredita Sjevernoj Makedoniji i Crnoj Gori.
„To je neka vrsta korozivnog kapitala. U procesu stvarate podređeni odnos, a kada ste podređeni, mnogo je lakše uticati na vas i na odluke koje donosite. To je glavni razlog zašto Kina ulazi u takve poslove“, kaže Nečev.
Britanski novinar Džejms Robert Baron, koji živi na Tajvanu i nedavno je istraživao državne kredite koje Kina odobrava širom svijeta, ističe da kinesko ulaganje u autoputeve u Sjevernoj Makedoniji i Crnoj Gori nema objektivnu ekonomsku logiku.
“One su uvijek vežba, u najboljem slučaju, u mekoj moći, a često i u zlonamjernom uticaju. Vidjeli smo kako Peking u nekim zemljama – posebno u Africi – preuzima kontrolu nad prirodnim resursima tokom perioda od decenija, u zamjenu za ono što se nominalno naziva infrastrukturnim projektima, ali često ne bude ništo više od velikog mita državnim zvaničnicima“, kaže britanski novinar.
Zoran Nečev dodaje da se krivica ne može tražiti isključivo u Kini, već i u domaćim političarima. „Nikada nije samo Kina. Bez poziva naše ili crnogorske vlade do takvog posla nikada ne bi došlo. Obije strane vide određeni interes, ali to ne mora da znači da je isključivo finansijski. Finansije su uvijek važne, vidjeli smo u tom periodu da postoji ogromna sumnja na korupciju“, kaže Nečev.
Činjenice potvrđuju ove stavove. Prema studijama opravdanosti izgradnje auto-puta u Crnoj Gori iz 2009. i 2012. godine, kompanija Scott Wilson i URS Infrastructure & Environment UK Limited, dionica Smokovac – Mateševo nije zadovoljavala ni osnovne kriterijume za finansiranje od relevantnih međunarodnih finansijskih institucija. Uprkos tim upozorenjima, Crna Gora je ušla u projekat uz pomoć Kine, njene državne banke i građevinskih kompanija. (Ugovor je dostupan na linku)
Prije početka izgradnje autoputa Smokovac – Mateševo Vlada je izašla sa projekcijama da će putarina i drugi komercijalni prihodi od ove dionice donositi godišnje 31,3 miliona eura. Za dvije godine rada autoputa prihodovano je, na ime putarine, oko 20 miliona eura (ukupno). Približno,10 miliona za 12 mjeseci. Pošto su projektovane i stvarne cijene putarine iste, proizilazi da je obim saobraćaja makar trostruko manji od onoga što su najavljivale bivše vlasti, pozivajući se na navodna istraživanja i egzaktne podatke.
Da li je izgradnja infrastrukture, makar ona bila finansijski neisplativa, jedini motiv vlastima u Skoplju i Podgorici za ulazak u ove arnžmane? Pitanje je davno postavljeno ali na njega još nema valjanog odgovora.
Podsećanja radi, Specijalno javno tužilaštvo u Sjevernoj Makedoniji otvorilo je predmet Trajektorija koji se odnosio na postupak za izbor kineske kompanije Sinohidro za izvođača radova na građevinskim radovima autoputeva Kičevo-Ohrid i Miladinovci-Štip. Suđenje za ovaj slučaj počelo je krajem 2017. godine, a u njemu je optužen bivši premijer Nikola Gruevski, bivši ministri saobraćaja i veza Mile Janakieski, potpredsednik Vlade Vladimir Peševski i bivši direktor JPDP Ljupco Georgievski. Umjesto sudske presude, krivični postupak za ovaj slučaj obustavljen je u novembru 2023. godine zbog izmena Krivičnog zakonika, koje je usvojila Skupština RSM.
U Crnoj Gori je 2020. Specijalno državno tužilaštvo (SDT) otvorili istragu u slučaju Petlja, dvije godine nakon što se ispostavilo da ugovorom sa CRBC-ijem nije obuhvaćena izgradnja petlje Smokovac, preko koje se autoputu pristupa iz pravca Podgorice. Uz to su bile “zaboravljene” i vodovodne i elektroinstalacije duž autoputa. Nakon informacije da je nekadašnji ministar saobraćaja Ivan Brajović u tom slučaju saslušan “u svojstvu građanina”, javnost nije upoznata sa daljim tokom istrage. Niti o njenom eventualnom završetku. Istrage SDT-a u Crnoj Gori su, po slovu zakona, tajne do podizanje optužnice.
Uglavnom, svi ti radovi su dodatno plaćeni. Neke je izvodio CRBS sa svojim podizvođačima, dok je za dio poslova koji nijesu bili obuhvaćeni Glavnim projektom zadužen Monteput. Zbog toga mu je Vlada odobrila kreditno zaduženje od 39 miliona eura.
Prema podacima Ministarstva finansija, CRBC-ju je na ime dodatnih “nepredviđenih” radova isplaćeno: 30,2 miliona eura za prvu fazu petlje Smokovac, za privremeno napajanje gradilišta strujom 8,6 miliona, za sistem vodosnabdijevanja 13,5 miliona i za postavljanje kablovske kanalizacije na otvorenoj trasi i mostu Moračica 4,8 miliona. Monteput je izgradnja elektromreže na auto-putu koštala dodatnih 39 miliona.
Dok je gradnja autoputa bila u punom jeku, iz NVO MANS su upozorili na zanimljiv “detalj” koji je, možda, mogao da objasni inertnost finansijera (Vlade Crne Gore) prema brojnim uočenim propustima izvođača (CRBC), zaključno sa ekološkom devastacijom gornjeg toka rijeke Tare. Takozvana Suza Evrope nalazi se pod zaštitom UNESCO, kao dio svjetske prirodne baštine, ali je to nije zaštitilo od gradnje u njenom koritu i iskopavanja pijeska pod izgovorom “regulacije bujičnih tokova”. Zbog kojih je, dijelom, i dobila prestižan međunarodni status.
Pokazalo se, uglavnom, kako Esport-import banka Kine, poput drugih velikih banaka, među svojim internim dokumentima ima i Smjernice za procjenu ekološkog i socijalnog uticaja projekata koje kreditira (link ka novoj verziji tog dokumenta iz 2022.) Tu je, pored ostalog, pisalo kako „zajmoprimci ili vlasnici projekata treba da redovno izvještavaju Banku o stvarnim ekološkim i socijalnim uticajima koje donosi izgradnja projekta“. Uz upozorenje da “za projekte koji su u izgradnji ili u funkciji i koji prouzrokuju ozbiljne ekološke i socijalne probleme… Eksim banka ima pravo da prestane sa isplatom kredita i zahtijeva rano vraćanje kredita, u skladu sa ugovorom…“.
To je, kažu upućeni, prilično uobičajen dokument. Ali nije baš često da zajmodavac i izvođač radova imaju istog vlasnika. Jednu od najmoćnijih država na svijetu. Koja baš i nije prepoznata po poštovanju ekoloških standard. Tako se i crnogorska vlada (poput svih drugih iz priče Pojas i put) mogla naći između čekića i nakovnja: ako ozvaniči da je CRBC „uzrokovao ozbiljne ekološke probleme“, Eksim banka bi mogla obustaviti dalje finansiranje posla i zatražiti povraćaj svih do tada povučenih sredstava iz ugovorenog kredita.
Zeneli u svojoj analizi navodi da kineski kapital u poređenju sa zapadnim kapitalom pojačava korupciju, loše upravljanje i projekte koji izmiču standardima EU.
„Kinesko kreditiranje vladama Zapadnog Balkana uglavnom se odvija preko Kineske izvozno-uvozne banke (Eksim), koja je državno finansirana i u državnom vlasništvu, a čija je glavna svrha da podrži Kinu u spoljnoj trgovini, investicijama i međunarodnoj saradnji, pri čemu uglavnom finansira do 85 odsto projekta, dok su kineske državne kompanije uvijek glavni izvođači, koristeći kinesku opremu i radnu snagu“, opisuje poslove koje balkanske zemlje sklapaju sa Kinom u realizaciji infrastrukturnih projekata.
Za potrebe produkcije ove priče, Ambasadi Narodne Republike Kine u Skoplju, kao i sjedištu Eksim banke u Pekingu obraćali smo se u pet navrata putem elektronske pošte:18. i 29 aprila, 7. i 17. maja i 6. juna. Na naša pitanja, uključujući i ono o ulozi kineske ambasade u zemlji u pregovorima Eksim banke kao zajmodavca, makedonskih vlasti kao zajmoprimca i kineske kompanije Sinohidro kao izvođača projekta, do pisanja ovog dokumenta nije odgovoreno.
ŠTA JE SLEDEĆE SA NEDOVRŠENIM AUTOPUTEVIMA?
Dionice autoputa koje su izgrađene kineskim kreditima u Sjevernoj Makedoniji i Crnoj Gori su u različitim fazama završetka.
Nakon iskustva sa kreditom i izvođačem iz Kine, preostali dio autoputa Bar-Boljare Crna Gora namjerava graditi u nekom drugom aranžmanu, potpomognuta kreditnim i bespovratnim sredstvima EU. To, između ostalog, zahtjeva i primjenu i poštovanje EU standarda kod izbora finansijera, prijektanta i izvođača radova.
Sredinom jula potvrđeno je da je Evropska komisija odobrila Crnoj Gori grant od 100 miliona eura za podršku izgradnji naredne dionice autoputa Bar-Boljare, između Mateševa i Andrijevice čiji troškovi gradnje su procijenjeni na oko 600 miliona eura. Iz Delegacije EU u Podgorici saopšteno je doprinos od 100 miliona eura iz IPA III fondova predstavlja prvu tranšu podrške EU, koja će biti drugom, vrijednom do 100 miliona eura, u narednoj tranši EU sredstava. “Crna Gora će primijeniti konkurentne postupke javnih nabavki i transparentne procese sprovođenja radova koji su usklađeni sa evropskim standardima”, saopštili su iz Delegacije.
U Sjevernoj Makedoniji je, međutim, izgrađen samo jedan od dva kineska autoputa, a to je autoput Miladinovci-Štip dužine 47 kilometara, koji je pušten u upotrebu u julu 2019. godine. Izgradnja je koštala 177,3 miliona eura, pa nisu iskorišćena sva sredstva koja su zemlji stavljena na raspolaganje potpisanim ugovorom sa Eksim bankom.
Međutim, i posle pet godina od zvaničnog otvaranja autoputa, vožnja ovom dionicom predstavlja rizik, posebno posle obilnijih padavina. Na djelovima deonice autoputa javljaju se “vodopadi” koji se obrušavaju direktno na kolovoz, dok se prilikom većih padavina na kolovoz sliva i zemlja. Ono što je najopasnije su klizišta duž autoputa, koja su i danas aktivna.
Na dijelu puta Miladinovci-Štip zasađene su sadnice bagrema da bi se smanjio rizik od odrona, ali sadnja nije pomogla na svim mjestima. Na obroncima uz autoput gdje su se javljali problem, sanirani su klizišta dodatnom izgradnjom potpornih zidova, kao i nasipanjem krupnog kamenja radi sprečavanja daljeg aktiviranja klizišta.
Iz Javnog preduzeća za državne puteve saopštavaju da je za građevinske radove na autoputu Miladinovci-Štip utrošeno nešto više od 4,4 miliona evra koje nije završila kineska kompanija Sinohidro. Ova sredstva nisu pokrivena kreditom uzetim od Eksim banke, zbog isteka kredita u januaru 2019. godine. Na sajtu JP za državne puteve, u njihovom Programu rada za 2024. godinu, navedeno je da će ove godine biti obezbijeđena sredstva za „završetak nezavršenih građevinskih radova” na ovom autoputu. Iz JPDP pojašnjava da je riječ o građevinskim radovima van auto-puta koji su potrebni za komunikaciju lokalnog stanovništva u Svetom Nikolu, a koje Sinohidro nije završio zbog isteka kredita.
Problem sa klizištima postoji i na autoputu Kičevo-Ohrid, koji do danas nije pušten u upotrebu. Iako je prvobitno trebalo da bude završena 2018. godine, poslednji rok za završetak dionice od 57 kilometara je 31. decembar 2026. godine. Šesti aneks o produženju roka izgradnje usvojen je na sjednici parlamenta RSM 1. aprila 2024. godine.
Početna cijena po kojoj je kineska kompanija Sinohidro trebalo da izgradi autoput Kičevo-Ohrid porasla je sa početnih 374 miliona eura na sadašnjih 598 miliona eura. I pored toga što je Vlada SDSM-a pozajmila dodatnih 180 miliona dolara za završetak građevinskih radova tokom 2019. godine, prethodni ministar saobraćaja i veza Blagoj Bočvarski izjavio je da se na ovom autoputu pojavilo 13 nova klizišta koja će zahtijevati dodatno projektovanje i nova tehnička rješenja za završetak projekta.
U JPDP nisu mogli da odgovore kolika će biti dodatna sredstva koja će biti izdvojena za sanaciju novih klizišta i dodatne građevinske radove, kao ni da li će se dodatna sredstva ponovo uzimati iz Eksim banke. “Finansijska analiza biće urađena nakon izrade osnovnih projekata za stabilizaciju i zaštitu kosina“, kratko su odgovorili i dodali da bi preprojektovanje sanacije novih klizišta trebalo da bude završeno do maja 2025. godine.
To znači da suma od 598 miliona eura za završetak autoputa Kičevo-Ohrid možda neće biti dovoljna za sve građevinske radove.
Profesor sa Građevinskog fakulteta Univerziteta Sv. Ćirila i Metodija, Zoran Krakutovski objašnjava da njegove kolege sa fakulteta rade na pronalaženju tehničkih rješenja za klizišta na autoputu Kičevo-Ohrid, ali dodaje da će ubuduće prilikom izgradnje i drugih infrastrukturnih radova, pored kompletne i dobro pripremljene tehničke dokumentacije, svi veći projekti treba da sadrže i analize rizika i mjere za njihovo sprečavanje.
“Nedostatak projektne dokumentacije datira još od početka izgradnje, ali je tadašnja politička struktura vlasti odlučila da krene u gradnju, što se pokazalo kao nedostatak u realizaciji projekta“, kaže on.
Da to nije samo makedonski problem svjedoči primjer iz Crne Gore: Nakon 45 mjeseca zvanične gradnje i nepuna tri mjeseca prije prvobitno planiranog okončanja radova na autoputu (maj 2019) nije postojao kompletan Glavni projekat, već je on bio završen „u procentu od 98 odsto“, kako su saopštili iz Vlade. Dodatno se pokazalo kako to nije bio problem izvođaču i podizvođačima – radovi su izvođeni bez Glavnog projekta a negdje i mimo onoga što je on nalagao.
Tako se dešavalo da je država vršila eksproprijaciju zemljišta koje bi, na kraju, ostajalo, van pojasa autoputa. Zabilježene su još apsurdnije situacije: dok se Ministarstvo saobraćaja pripremalo za eksproprijaciju terena na petlji Smokovac, Ministarstvo poljoprivrede je subvencioniralo podizanje privatnih vinograda na istoj lokaciji… Kada petlja bude kompletna (uz postojeću silaznicu ka Podgorici, predviđen je krak za zaobilaznicu oko Podgorice i ukrštanje sa budućim Jadransko-jonskim autoputem) to će postati pustopoljina. Na sjevernom obodu Glavnog grada Crne Gore.
Sa sličnim problemima nose se i u Sjevernoj Makedoniji. U JP za državne puteve kažu da je, zaključno sa decembrom 2023. godine, završeno 78,73 odsto ukupnih građevinskih radova i za njih je opredijeljeno 470.908.086 eura.
Međutim, ono što otežava izvođenje građevinskih radova na terenu su mnoga otvorena pitanja. Iz JPDP obavještavaju da je postupak eksproprijacije zemljišta u potpunosti okončan, sa izuzetkom postupaka za eksproprijaciju za paralelne pristupne puteve. Međutim, pred osnovnim sudovima u Kičevu i Ohridu vodi se oko 500 postupaka za utvrđivanje naknade za eksproprisane nepokretnosti, pošto dio građana koji su imali imovinu na trasi autoputa nije zadovoljna dobijenem sredstvima. U skladu sa sporazumom zaključenim sa kineskim izvođačem, rješavanje eksproprijacije zemljišta odgovornost je makedonske države i njenih institucija.
Čekamo nastavak priče. Srećan kraj je još daleko.
Tekst je objavljen na sajtu Instituta za medije (https://www.mminstitute.org/blog/2024/07/17/celicna-tisina-dug-je-put-do-autoputa), kao dio projekta o stranom uticaju na Zapadnom Balkanu, koji sprovode Albany Associates, Media centar Sarajevo i Institut za medije Crne Gore u saradnji sa regionalnim partnerima.
Autori: Bojan Blaževski (Sjeverna Makedonija), Mila Radulović i Zoran Radulović (Crna Gora), Naslovna fotografija: Bojan Blaževski
Na temu Kineskog uticaja objavljena je serija tekstova, dostupna na sajtu IMCG:
https://www.mminstitute.org/blog/2024/06/18/kineska-igra-meke-moci-u-crnoj-gori/
Objavljeno: 20.7.2024.
